Home
He Hriselna thuchah za (100) hi a rintlak a, hriat a awl bawk. Hriselna chungchang in zirtirna a ni ber a, naupang kum 8-14 inkar te tan anih bik deuh rualin kum 10-14 inkar te pawh a huam, an niin an naute an lo inzirtir chawng leh tura beisei an ni a chhan pawh heng ho kum 10-14 inkar te hian an naute an awm nasat bik vang ani. Naupang kum 10-14 inkar te hian an chenpui naupang dang te an duat in, an ngaihven em em thin tih kan hre theuh a, chuvangin he hriselna thuchah pawh hi an tan a tangkai hle kan ring a, chu chuan naupang te te pawh hi chungkaw tan an tangkai thei hle tih a hriattir phah ngei bawk in a rinawm.
He thu za hian thuchah dang sawm (10) ala keng tel a, chung te chuan thupui ken bik an nei leh a, chung te chu Sikserh (Malaria) te, Kawthalo (Diarrhoea) te, Ei leh in Lam (Nutrition) te, Hritlang khawsik awm nuam lo te, Rulhut pai chungchang te, Tui thianghlim leh faina chungchangte, Invenna lam te, HIV/AIDS lamte, chetsualna & inhliamna chungchangte, leh Naupang than chhoh dan chungchangte an ni a, He thuchah hi nu leh pa te leh hriselna lama thawktuten hmun hrang hrang a an fate nena an hman tangkai tura duan ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh thlap ani a. Tawng danga lehlin leh siamrem theih ani bawk a, a thukente a rintlak zel ani bawk chuan. Uluk tak leh rintlak ngei tura duan ani a, hriselna lama thawk tuten an thil tih leh an hna thawhna hrang hrang ah a pui hle thin.

Entirnan, kutsil dan dik te an hriat hnu ah naupang ten an chhungte hnenah “Engati nge mi te kan chhungte ngei pawh hian fai taka kut sil harsa an tih tlat thin”tih ang chi te zawha sawi ho nachang an hriat phah thei a, naupang te zingah pawh he thil buaipui duh leh a thu ken te midang hrilh hre ve duh tlat an awm thei. Chu chuan a tha zawngin thil a thlen tir thei a, heng tak te hi ahlutna ani ve reng ani. He thuchah hian a sawi sawi mai ni lo, ataka chet chhuahna a thlen thei dawn ani.
Zirtirtu leh Nu leh pa te pawhin he thu hi naupangte bulah vawng tlat turin hrilh sela. Naupang te pawhin an mahni ngei in- vawng turin an ti ve thei bawk a. Naupang te ti phur tur leh tithatho turin lawmman che te te entirnan, ribbon rawng hrang deuh te siam sak hian a pui viau bawk. Chu chu naupang ten an kawr ah tar sela nuan an tih phah hle dawn a, hriselna chungchang an zir a, midang pawh an hrilh ve ani tih a entir dawn ani.
He hriselna thuchah za (100) hi naupangten an zir tur leh an lo inhrilh darh ve tura duan ani a, a duang tu hi Children for Health, (NGO) an ni a, Cambridge UK ami an ni a, Khawvel hmun hrang hranga Naupang hriselna lama thawktu te nen pawh an thawh ho nghe nghe ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
1
1. Naute enkawl dan hriattur thuchah sawm(10) te.

- Naupang leh Naute chu a tam thei ang ber biaklumlam te, zaipui te, kuah a han chhaih fiam te hi tih thin tur ani.
- Naute leh naupang te hi rilru inthlak thut thut, an tah bawrh bawrh lai pawh a, nui leh mai thei, an hlim emaw tih lai pawha ngui leh thut thei an nih vangin, englai pawhin duat taka enkawl tur ani.
- Naupang te hi thil zir chak tak mai an a, kal dan-te, tawng dan te, ei leh in thu ah te, anmahni tana ngei pawh a pawi pang tur an la hriat loh avangin venpui an ngai em em ani.
- Mipa naupang leh hmeichhe naupang te hi an pawimawh dan a inang reng a, in ang tlang veka hrut rual tur ani. Pianphung rualban lo deuh te leh damlo te phei chuan duat deuh bik an mamawh.
- Naupangte hian na chenpui leh an hmuh phak ami te an entawn nasa a, chuvangin nungchang leh khawsak zia kan lantir dan uluk hle tur ani.
- Naupang hi a chhan awm lo in an tap ngawt ngai lo, riltam vangte, na tawrh vangte hlauh vang te a ni thei a, a chhan zawn chhuah ngei tur ani.
- Naupang chu sikul ah number hmangte, lemziah leh thildang hmanga in fiampui thin tur ani. Thawnthu tawi te, zai leh lam te pawh zirtir a, hrilh thin tur an ni.
- A hu ho a an awm dan te chhinchhiah a, naupang than dan leh an in awmtleina sikul lama an thil tih pawimawh entirnan kal an zir dan te, tawng an zir dan te ngun taka enpui tur an ni.
- Natna lak atanga alo fihlim zawk theih nan anmahni enkawltu te leh an U te pawh a tul dan zira zirtirna pek ve te, an kut leh ke te, an hmai te a fai tha em? An tui in a thianghlim in chaw an ei tha em tih te enpui ve fo tur ani.
- Naupang te kan enkawla kan duat viau rualin keimahni ngei hi intheihngilh palh a hlauhawm ve thin a, kan pawimawh hle hriat reng tur ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Naute enkawl dana naupangte tih ve theih.

- Naute enkawl dan mahni tawng ngei a buatsaih.
- A thuchahte hi theihngilh mai lo a vawn tlat!
- Chenpui chhungte leh naupang dang pawh hrilhhriat ve!
- Mi pa pawl leh hmeichhe pawl a in siam a, Mi pa pawl in hmeichhe infiamna-a infiam leh, hmeichhe pawl in mi pa infiamna-a infiam chin tur ani a, a hnuah an sawi khawm leh ang a, an infiamna theuh chu nuam an tih zawng ani em? Nuam an ti lo anih chuan enge a chhan?
- In lam leh sikul lama nungchang leh khawsak dan tha an ti leh thalo an ti zawng te sawi khawm. Engvanga tha ti lo nge an nih? Tih leh engvanga tha tih nge an nih tih te sawi ho.
- Poster te siam a, kan thil hriat midang te entir.
- Inkhualtelemna chi hrang hrang siam a, inelna buatsaih. Entirnan, in lem sak te, ransa lem ziah te, rul lem siam te leh thil dang dang te.
- Poster leh thil dang lem hmanga natna hrang hrang laka inventheihna lantir thei tur siam, entirnan kut sil fai te,chaw tha inbuk tawk ei dan te.
- Lemchan tawi buatsaih a, nu pahnih inbe lai lem entir a, pakhat zawkin naupang chu an ngawi mai mai tur ani tih rin dan a kalpui ang a, pakhat zawk erawh chuan naupang chu an hlim hle reng tur ani tih thu keng thung sela. Tawng lo in chetzia chauh in lantir sela chu chu naupang dang ten engang in nge alo hriatthiam tir entir /hriat tum nise.
- Nu leh pa leh Pi leh Pu te hnenah nausen te hi engvanga tap thin nge an nih tih leh entia engkawl in nge an hlim thin tih zawt a, sikul ah an thil hmuh chhuah chu inhrilhhriat leh ni se.
- A pawl ang leh huho ang pawhin naute thlan bik neih a, Naute nu in nau thlangtu pawl chu thlatin in tlawh sela Naute than dan hrilh thin se.
- Natna laka inven dan ti lang thei hla te phuah a, chu chu in lamah naupang dangte nena sak ho thin ni bawk se.
- Naupang lian deuh ho in Nu leh Pa te hnenah naute enkawl ah hian englai hi nge harsa an tih ber zawh pah in engin-nge nau enkawl tura pui nasa ber tih hriat tum bawk se.
- Hriselna lama thawktu emaw science zirtirtu emaw hnenah Naute rilru than dan zawt se.
- Naupang lian tawh deuh ho in an khaw chhunga upa lam deuh te hnenah thawnthu te, hla te, infiamna te leh nauawih na lam hawi thu leh hla te zawt thin se.
- Naupang ten puitling te hnenah Naute in natna a kai loh nan enge pawimawh tih te an zawt thei bawk.
Hriatchian duh nei tan biak pawh theihna. www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
2
2. Khuh, hritlang leh natna chunchanga thu chah sawm te:

- Tapchhaka meikhu hip hian zawi zawiin chuap natna leh thil dang natna a thlen thei a, chuvangin pawn lamah emaw meikhu chhuahthat theihna hmuna a meichhem thin a tha.
- Meizuk hian chuap hnathawh ati buai a, midang meizuk lo hip ve ringawt pawh hian natna a thlen thei a; a hrisel lo hle ani.
- Mitin hian hritlang/Awm-na kan vei thei a, tam tak chu a dam ve leh mai. Amaherawh chu kan khuh leh hritlang in chawlhkar thum aia rei a awh chuan in entir ngei tur ani.
- Natna hrik mita hmuh tham loh chi hnih an awm a, bacteria leh virus an ti a. Hritlang Awm-na hi virus vang ani a, damdawi pawhin he natna hrik hi a that/ ti hlum thei lo.
- Chuap hi kan thawkna pawimawh tak pakhat ani a, Awm-na leh hritlang hian chuap a ti chak lo thin. Awm-napui hi bacteria natna hrik vanga lo awm a ni a; chuap tan a pawi thei hle.
- Awm-napui lan chhuah dan chu; rang takin an thawk kawk kawk thin a, damlo thawk dan ngun taka en chuan an awm an sep dawrh dawrh thin, heng khawsik leh awmruh vel na pawh hi Awm-napui lan chhuah dan ani ve tho.
- Naute thla hnih aia naupang te minute khata vawi 60 vel thawk an la anih chuan damdawi kai pui vat tur ani. Naupang thaw rang kan tih ho pawh hi minute khat ah vawi 20-30 vel an thaw thin.
- Invenna lak te, meikhu in ur tir loh te, leh hnute hne tha naupang te hi Awm-na leh natna dang lakah an him bik.
- Hritlang leh awmna enkawl dan chu tih-lum that te, thil tuiril lam pek that leh hnar chhung tih fai te hi an ni.
- Kut leh ke te, kan ei leh in na hmanrau ti thianghlim tha ila, tichuan hritlang leh Awmna te natna dangte pawh nasa takin kan veng in kan ti tawp hial thei ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Awm-na leh Hritlang khawsik chungchanga naupang te tih ve theih tur?

- Hritlang Awm-na leh natna dang te thuchah hi mahni tawng ngeia buatsaih!
- Theihngilh lo tura vawn!
- Chenpui chhungte leh naupang dangte hrilh hriat.
- Naupangte tana hmun him leh in leh lo meikhu in a ur lohna hmun te, infiamna tur atana meikhu bawh lohna hmun tur te ngaihtuah.
- Kuhhip leh Sentut laka naupang an him zawk nana invenna la tura nu leh pa te tih phurna tur thuziak buatsaih.
- Awm-na chungchang leh a invenna lam hawi tilang thei hla te phhuah a, thiante leh chhungte hrilh hriat!
- Lungphu nena inrual thei tur thil mum emaw hrui inthen tur emaw siam a, kan thawk lak dan a pangai nge pangai lo tih hriat nana buatsaih a, kan chhenpui te kan zirchian dan tih lan.
- Naute in Nu hnute ngei a hnek dan chanchin lanna tih chhuah/buatsaih.
- Khawsik leh hritlang enkawl dan tih lum leh, tih vawh an tul dan lanna chanchin tih chhuah/buatsaih.
- In leh sikul lama hman tur tui herh haw theih, thil ei hma leh inthiar zawhah kut silna tur siam/buatsaih.
- Hritlang leh Awm-na te kan kai lohna tur atan leh natna hrik darh zel tur ven nana sahbawna kut sil dan tur dik tak zir leh hriat.
- Heng natna kan sawi hrang hrang laka inven dan te hi kan hria tak tak nge, hre tak tak lo tih hriat nana mahni in enchhin ve thin.
- Awm-napui natna rawng kai, hriat theihna chi hrang hrang te enge tih zawhfiah a, chu chu mahni chhungte theuh hrilh chhawn.
- Meizuk phallohna hmun te khawi khawiah nge a awm? Sikul leh a vel te hi meizuk lohna hmun ani em? Tih te hriat chian tum.
- Engtia kan awm hian nge kan thaw alo ran thin? Thawk ran leh ran loh hi engtia teh tur nge, miin Awm-napui an vei leh vei loh, a thawk lak dan atangin hriat dan a awm em? Tih te zawh fiah.
- Hritlang leh Awm-na enkawl dan hmanlai deuha an tih dan leh, tunlai deuha an tihdan te zawhfiah.
- Natna hrik lo taidarh dan, infiamna hmanga entir dan zir leh zawhfiah ( inchibai game hmangin)
Mawlmang deuh taka Tuiherh hawna siam dan te, Thil mum inkhai/then thei siam dan leh Inchibai dan hriat chian duh dan he website ah hian en theih ani e contact www.childrenforhealth.org or clare@childrenforhealth.org.
3
3. Invenna lak chungchanga hriat tur sawm (10) te chu a hnuaia mite hi an ni.

- Khawvel a nu leh pa sang tam tak te hian an fate invenna an lak tir avangin natna hrang hrang lakah an him phah tih leh an than pawh a that phah tih hi an pawm dan ani.
- Natna inkaichhawn awlsam ang chi avanga kan lo damloh hian, kan taksa ah natna hrik mita hmuh tham loh alo lut a, chu chu rang taka in thlah pungin kan taksa hnathawh a khawih buai ta thin ani.
- Kan taksa hian natna laka min vengtu tur sipai tha tak a nei sa reng a, chu chu saptawngin ( antibodies) an ti. Natna hrik a thah hnuah pawh kan taksa ah in-ralring sa in a awm thin.
- Invenna kan lak hian ( a ei chi ani emaw a chiu chi ani maw) kan taksa vengtu a siam a, natna lo do let thei tur a siam belh ta thin ani.
- Invenna thenkhat chu vawikhat mai lak a tawk thin lo a, kan taksa in natna do tak tak thei tur chuan, vawi hnih- vawithum te lak nawn a ngai thin.
- Natna hlauhawm leh thihpui hial theih chi Sentut, TB te, Hrawknatna te, Khuhhip te, Zengnatna te, Sakawrekhrik kan tih ang chi te leh a dang engmaw zat hi Invenna lak hian pumpelh theih ani.
- Kan taksa veng him tur hian natna in min beih hma a invenna lo lak ngei tur ani.
- Nausen te invenna pek hi tih makmawh a ni a, rokhawlhna engemaw vanga invenna kan pe lo anih pawhin, a hnu ah tih leh ngei tur ani.
- Naupang te hi natna hrang hrang lak atangin invenna pek theih an ni a, khawi hmun ah nge tih leh enghun ah nge invenna pek tur tih hi hriat ngei tur ani.
- Invenna lak ni ah naupang chu a awm a nuam lo anih pawhin ngaihthat loh phah nan hman loh tur ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Invenna chungchanga Naupang te tih ve theih turte.

- Keimahni tawng leh hriatthiam dan tur berin he Invenna chungchang hi siam/buatsaih!
- Theihngilh lo a vawn tlat!
- Naupang dang te leh kan chhungte hrilhhriat ve!
- Mitin hmuh theih tura Invenna lakni leh tul dangte hmuh mai theih in tar.
- Thihna thlen thei tih tawp dan chungchang lem -channa nena entir.
- A lem nena entirna siam a, Invenna in min chhan him dan te tih lan.
- Natna thenkhat Hrawk lam te, Sentut tangseh, Khuhhip, TB, sakawrekhrik leh Zengnatna te lakah hian Invenna lak in, min veng thei tih lanna lehkhatar chi buatsaih.
- Thawnthu tawi leh lemchan hmanga kan taksa ngeiin min ven dan tih lanna buatsaih.
- Natna hrang hrang zir chian leh, kan thil zir naupang dangte leh chhungte hrilh hriat.
- Invenna Nu leh naute in an lak laiin a bik deuh taka Birthday Card siamsak a, kumkhat na hrisel taka hmang chho tura duhsakna hlan!
- Invenna in natna tam tak lak atangin min veng thei ani tih hmuchhuah.
- Naupang Pianphunga rual ban chiah lo te tanpui dan kawng zawn.
- Invenna chungchang bika inelna neih a, chu chu chhungte leh thiante pawh hrilh hriat.
- Invenna engte nge vawikhat aia tam lak ngai tih hriat a, naupang invenna la kim lo te hmuchhuah.
- Natna hlauhawm deuh chite chhinchhiah a, engtianginnge chu natna pawh chu Invenna hian a hneh thin tih hriat.
- Kan zirtirtu te leh kan sikul ami ten invenna an la vek em tih te enpui.
- Invenna lak ni leh hun bi ruat deuh bik te awm em tih hriat a, a hun taka nausen leh naupang te invenna lak tir vek.
- Kan chenpui kan chhungte ah Invenna la lo an awm em tih hmuchhuah a, an awm anih chuan lak tir.
- Invenna chungchang sawrkar hotu te zawhfiah a, a hun takah Invenna kan lak dan ngaituah.
- Kan chenpui chhungte ah natna thihpui theih vei an awm leh awm loh hmuchhuah a,an chanchin ngaihven zui.
Hriat chian lehzual duh tan www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
4
4. Chungchanga hriattur (thuchah) sawm (10) te: Sikserh

Sikserh hi thosi sikserh pai in a seh atanga inkai ani.- Sikserh hi natna hlauhawm tak ani a, khawsik athlen a, naupang leh nu naupai lai tan phei chuan a hlauhawm bik.
- Thosilen chiah zar hian thosi seh lakah min veng hle.
- Sikserh pai thosi te hian zanlamah mi a seh tlangpui.
- Naupangin sikserh an vei chuan an than a thubik.
- In leh a vel te, tui chhe tlinna ang chi ah te thosi hlo kah hian nasa takin min veng thei.
- Khawsik sang, luna te, tihrawl leh pumna te leh, tlun te hi sikserh lan chhuahdan tlangpui an ni. Thisen ekzamna rang chi ah in test tir vat hian nunna a chhan nasa hle.
- Sikserh laka inven dan leh inenkawl dan, Hriselna lama thawktute sawi anga enkawl hi kan tih tur ani.
- Sikserh natna hrik kha taksa a anung ve tlat a, chu chuan thisen tlakchhamna te a thlen a, min ti chau in kan lo chak lo ta thin ani.
- Sikserh tamna hmun ah chuan invenna damdawi ei lawk hian nasa takin sikserh natna laka min veng thei.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Sikserh chungchangah naupang ten enge an tih theih?

- Sikserh chungchanga hriattur pawimawh te mahni tawng ngeia buatsaih!
- Chu thuchah chu theihngilh lo tura vawn tlat!
- Kan chenpui te leh naupang dangte hrilhhriat !
- Sikserh chungchang inziahna poster te siam a, a darh dan te, do let tura kan tan ho theih dan te tih lan!
- Sikserh inthlah pun dan leh an lo pian dan naupangten lemchan hmang emaw a siam/buatsaih!
- Thosilen chiah leh rannung thahna hlo enkawl leh vawn dan tur poster hmanga entir!
- Thosi seh lak atanga inven dan tur ti lang thei thawnthu tawi emaw poster emaw buatsaih.
- Naupangin an thianten sikserh an vei leh vei loh an hriat theih a, an chhungte hnena inentir tura an tih vat theihna tur ang chi lemchan leh thawnthu tawi buatsaih!
- Sikserh vei leh vei loh te, thisen tlakcham leh tlakchham loh chungchang te leh rulhut pai in thisen tlakchhamna a thlen dan leh Sikserh natna in thisen tlakchhamna a thlen dan te entir thei lemchan emaw thawnthu emaw buatsaih.
- Khawtlang mipui ten an hriat theih ngei tura chaw tha chakna pai lan tir thei thuziak buatsaih.
- Naupang lehzual zawk te thosi in a seh lohna tura puih!
- Thosilen phui tha taka zar!
- Mithenkhat ten thosilen an zar that duh leh duh lo chungchang leh an thuvuak thlak dan entir thei lemchan emaw thawnthu emaw buatsaih!
- Thosi len hman/zar dan inzirtirna buatsaih!
- Hriselna lama thawktute kan sikul rawn tlawh ve tur leh thosi len hman dan a taka entirna nei tura sawm!
- Thu leh hla te, lemchan te leh thil dang hmanga midang te nena thu in- hrilh tawn.
- Kan chenpui chhungte ah engzat in nge sikserh vei tawh tih leh, engtinge kan in ven ang tih te zawt ila. Thosi len chiah hman dan dik tak hi enge? Tih leh khawi atangin nge thosilen chiah kan hmuh ang tih te, sikserh vanga thihna thlen dan te, Hriselna lam thawktu ten nau pawm lai te hnenah sikserh vei loh nana an pek thin? Engtianginnge chaw tha in kan taksa a ven tih te, engtinnge mipui te thosi seh lakah kan in ven ang tih te, Sikserh kan lo vei/kai anih pawhin engtinge a bik taka test na kan tih ang tih te in zawh thin nise.
Hriatchian duh nei tan biak pawh theihna. www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
5
5. Kawthalo chungchanga thuchah sawm te.
- Ek tui zawih zawiha nikhat thil thu a, vawithum emaw aia tam emaw a ek hi kawthalo ani.

- Kawthalo thlentu chu natna hrik ani a, chu chu ei leh in thianghlim tawk loh vang te, kut sil fai lova hmui leh ka vel khawih vang leh, fian leh No thianghliim lo hman vang te an ni.
- Taksa atang tuiril chhuak nasa lutuk hian minti chau thin a, taksa atanga tuiril chhuak hu tawk kan hnawhkhat vat anih loh chuan Kawthalo vang hian naupang deuh tan phei chuan thihna a thlen thei.
- Kawthalo hi tui thianghlim in leh thil dang tuiril in hian a ven theih a, heng coconut tui leh buhhawp te pawh hi a tha viau, nausen tan erawh nu hnute hnek deuh reng a tha thung.
- Naupangin kawthalo an vei anih chuan an ka leh lei te alo ro a, an mit khur alo thuk a, an vun lo chuar deuh a, an kut leh te a lo vawt thler thin, naute phei chuan an lu ah khuar nem deuhte an neih phah thin.
- Naupangin nikhat thil thu ah kawthalo ek a vawi nga aia tam an ek emaw thisen tel deuha an ek emaw an luak emaw chuan entir ngei ngei tur ani.
- Kawthalo tan chuan ORS (Oral Rehydration solution) hi damdawi tha ber ani hrim mai a, dawmdawi dawr leh dawr pangai ah lei mai tur a awm a, tui thianghlim nen a pawlh dan tur dik tak pawlh in vat hi a tha hle.
- Khawthalo damdawi hi a thawk nghal mai mawh riau a, mahse zinc lam chi erawh a naute thla ruk chin ah chuan a tha khawp mai, ORS pawh pek tel ngei ngei tur ani.
- Naupang kawtha lo vei chuan chaw leh buhhawp lam chi arang thei ang berin an mamawh a, an taksa in siam chak leh thuai turin pek vat tur ani.
- Kawthalo hi naute hnute pek that te, ei leh in, a hun bi taka pek leh invenna hian a veng hle a, abik in pum nuam lo leh sentutte. Tin, kan ei leh in a him tawk em tih chian fo tur ani bawk.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Kawthalo chungchang ah Naupang ten enge an tih theih?
- Kawthalo chungchanga thuchah hi mahni tawng ngei a siam/buatsaih!
- A thu ken te theihngilh mai lo a vawn tlat!
- Kan chenpui chhungte leh naupang dangte hrilhhriat !
- Kan ei leh in, Tho in a bawm loh nana Tho hlauh tur thil siam.
- Kawthalo lan chhuah dan hrang hrang a lem nena entirna siam.
- Hriselna lama thawktute kan mamawh huna kan koh dan tur lan tirna lemchan siam/buatsaih.
- Infiamna Rul leihlawn hmanga kawthalo tih tawp dan en tir.
- In lam leh sikul lama hman tur hmanrua tangkai hmasa tur ORS tel ngeia siam.
- Nu naupawm pahnih in lemchan hmanga naute kawthalo nei enkawl dan an sawi lai tih lan/buatsaih.

- Naute in kawthalo natna a vei lai lem entir a, turil tlakchhamna ti lang thei tur entir/buatsaih.
- Hnim hrang hrangte pawh hian thanglian turin tui an mamawh a, tui tel lova an awmdan en hian zir tur tam tak a awm.
- Kawthalo laka inveng tur hian kan chhehvel leh keimahni ngei pawh fai leh thianghlim taka invawn hian min veng.
- Inchibai zawng ringawt pawha natna kai theih anih dan entirna Hnanshaking game hmanga entir/buatsaih.
- Heng te hi zawh a tha khawp mai, kan nu leh pa ten engtia rei nge hnute an hnektir/pek? Kawthalo hi in lamah ORS and damdawi dang (Zinc) hmanga engtia engkawl tur nge? Engtiang chinah nge hriselna lama thawktute kan rawn ang?Kawthalo kan neih in eng tuiril nge in tur? Tui sik hi Ni eng hmangin engtia tih thianghlim tur nge? ORS kan neih remchan lohin eng tui nge in tur? Santen leh tuihri hi engnge ni chiah a, engtia lo darh nge an nih?
Tho manna siam dan te, Kutlawnga in khawih ringawt a natna kai theih dan entirna leh Ni eng hmanga tui tih thianghlim dan leh thil dang hriat belh duh tan biak pawhna tur: www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
6
6. Tui leh Hriselna chungchanga thu chah sawm te chu heng te hi an ni.

- Kutsil in sahbawn nen uluk takin second 10 vel tal nuai tur ani a, chu chu puan ro emaw lehkha thianghlim emaw, a hrukna tur bika siam emaw in hruk hul leh tur ani. Puan bal in hruk loh tur.
- Mit, hnar leh Ka khawih hma in kut sil thin tur ani, a chhan chu heng te hi natna hrik luhna ber an nih vang ani a, a theih chhung chu T-zone an tih mai Mit Hnar leh Ka hi kut fai lo chuan khawih loh tur ani.
- Ei leh in tur kan siam dawn reng rengin kut sil hmasak ngei tur ani a, Nau chaw pek dawn pawhin kut silfai tur ani. Zun leh ek zawh ah reng reng kut sil bawk tur ani a, damlo kan buaipui pawhin kan puih theih dan dana kan puih hnuah kut sil fai leh ngei tur ani bawk.
- Taksa leh silhfen vawnfai hle tur ani a. Tin, kan kut leh ke tin te, ha leh beng leh hmai leh sam te fai taka enkawl bawk tur ani. Pheikhawk leh silipar bun that hian natna hrang hrang laka min veng hle bawk.
- Mihring leh ran ek te hi tho bawm theih loha siam tur ani. Inthiarna khur nei chi hman tum hram tur ani a, inthiar zawhah kut sil leh ngei tur ani bawk.
- Hmai fai taka phih thin tur ani a, zing leh tlaiah tui leh sahbawn nen ngei a hmai phih thin a tha, tho in a bawm phei chuan chu tih ngei a tha.
- Kut bal chungin No leh ei leh ina hman tur chi kawih loh tur ani.
- Ni eng hian tui a ti thianghlim ve thei a, Plastic bottle chhunga dah in Ni eng hnuiah darker 6 tal dahin in atan pawh a thianghlim tawk ani.
- Bungbel kan sil zawh hnu-a ni eng hnuia tih ro hian natna hrik a pumpelh tha bik.
- Tho laka kan in leh avel te, kan khawtlang hrim hrim alo thianghlim zawk nan, bawlhhlawh kan dah mai mai tur ani lo. A dahna tur bik siam emaw anih loh chuan halral emaw phum bo emaw a tha.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Tui leh Thianghlimna kawng ah Naupang ten enge an tih ve theih?

- Tui leh Thianghlimna chungchang thuchah keimahni tawng ngeia buatsaih!
- Theihngilh mai lo a, vawn tlat tum!
- Naupang dang leh kan chhungte hrilh hriat ve.
- Kut sil dan in zirtirna hla hmang buatsaih.
- Natna hrik ten thianghlimna an ngaihtheih loh dan, tihlanna Lemchan anga entir a, Natna hrik leh thianghlimna kha chhungkua ang a lan tir. ( entirnan- natna hrik kha chhungkaw pakhat and leh thianghlimna kha chhungkaw dang angina)
- Kan nau ten kut sil dan tur dik an hriat theih nana puih.
- Darkar khat vel mi chevel en a, an hmai te, an thawmhnaw leh thil dang an khawih zin dan en.
- Natna hrik te hi kut atanga taksa a kai ngei an ni tih rilru a vawn.
- Sikula inthiarna inte a thianghlim ngei theih nana thawh ho.
- Tui tih thianghlimna hmanga tui tih thianghlim dan zir.
- Sikul leh a vel alo thianghlim theihna tura ruahmanna siam.
- Sikul ah ei leh in lama leh thianghlimna lam pawl din.
- Natna hrik hrang hrang te, bawlhhlawh tennawm te leh tho chanchin kan chhungte hrilhhriat.
- Kan tui dahna te a thianghlim thei ang bera vawn leh tui suak tur pawha fianthlir ang chi deuh No hman hram hram.
- Kut silna tura tui herhaw theih chi siam.
- Inbual nana hman tur chi nawhfe siam zir te.
- Plastic um chhia leh tui thlum leh thil dang eitlak tawh loh hmanga tho manna siam te
- Tui thianghlim in tur Ni enghmanga siam dan buatsaih.
- Balu leh lei hmanga tui tih thianghlim dan siam.
- Kan khawtlanga tui awm dante, athiang hlim leh thianghlim loh chungchang te tih lanna bu (Map) siam.
- Ei leh in siamna atana kan bungbel hmante Ni eng hmanga tih ro that theih dan tur siam/buatsaih.
- Heng te hi in zawt ila, engtinge kan kutte natna hrik laka him turin kan vawn thianghlim ang? In lamah kutsilna tur sahbawn te kan nei em? Kan veng ah sahbawn a to em? Engtiangin nge kan taksa kan vawn fai ang? Ha nawh dan te kan thiam em? Natna hrik te hi khawi atanga lo kal nge an ni a? khawiah nge an chen thin? Engtinnge an lo darh thin? Thote hi engtiang lo nung leh inthlah pung nge an nih? Thoten engtingnge an ke atanga natna hrik an put darh? Kan tui tlan hnar hi khawi ami nge? Tui thianghlim chiah lo te hi engtia tih thianghlim tur nge? Plastic um hi khawi atang hmuh/neih tur nge? Tui filter nan thawhnaw engang nge hman tur? Kan chhungten ei leh in an buatsaih laiin thianghlimna an ngaihpawimawh tawk em? Engte nge an tih thin? Natna hrik te hi kan in leh achhevel ah emaw kan khawtlang ah emaw khawi lai ber ah hian nge an tam bik?
Tho man dante, Ni eng hmanga tui tihthianghlim dan chungchang te, Balu hmanga tui tih thianghlim dante, Tui herhaw mai theiha siam dan te kan hrechiang duh ani chuan he website ah hian biakpawh theih ani e www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
7
7. Nutrition chungchanga thuchah sawm te te.

- Chaw kan ei avangin kan che in kan kal vel thei a, kan than na bul pawh chaw tho ani a, hmelthat leh chhiat thu ah pawh chaw in kawro a su, chaw tha in taksa a siam tha.
- Ei tlem lutuk leh chaw ni lo thil dang ei tam lutuk hi a hrisel lo, chaw ei in tawmput put ang chi te hi tih tam loh a tha.
- Nausen kum 2 hnuai lam te hian thlatin rihna an neih belh zel a ngai a, an than dan pawh 5s clinic nena in mil deuh ani tur ani.
- Naupang chu alo cher a, alo dawldang deuh emaw vung deuh emaw, alo zawi deuh riau anih chuan Hriselna lama thawktute panpui vat tur ani.
- Naupang an damloh hian chaw an thlah duh fu mai a, an chaw ei a tui tlat loh avangin. Thil tuiril lam pek tam tur ani. An lo that deuh hnu ah pawh chaw ni dang aia tam deuh hleka pek a tha.
- Nausen tan Nu hnute aia tha a awm lo, an pian atang thla ruk thleng phei hi chu Nu hnute bak a ngai lo.
- Naute thlaruk an pelh tawh chuan Nu hnute bakah thil dang chhungkua in kan ei ang te, bawnghnute te leh hmawmsawn dangte pek a pawi lo.
- Ei leh in inbuk tawk ei tur chuan chaw chi hrang thlai hnah, thlai rah te, thei chi hrang hrang te, kartin ei a tha.
- Thlai hnah leh rah chi a sen lam deuh te, a eng lam deuh ah te hian chakna mita hmuh tham si loh a tam hle a, chu chuan taksa a siam tha in chakna a pai tam hle.
- Ei leh in tur hi silfai ngei ni se a him bik a, chhum ngei hi ei in a tan a him bik a, kan chhum tawh chu a rang thei ang a dahthat thin tur ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Nutrition : Chungchanga naupang te tih theih.

- Ei leh in tur thianghlimna chungchang thuchah mahni tawng ngeia buatsaih.
- Theihngilh loh tura vawn.
- Chenpui chhungte leh naupang dang te hrilhriat.
- Hriselna in ziahna (chart) naupang dang te leh puitling te nena en ho a, a awmzia hriat. Hei hi Hriselna Lamlian an a ti. Health clinic emaw centre awmna te kan lo hriat phah dawn bawk ani.
- Health clinic emaw centre ah emaw kal ve chhin a, naute an buk lai leh an rih zawng an chhinchhiah dan te en ve.
- Naute leh Naupang te health centre a an buk lai en.
- Naupang dang ten ei that loh vanga hrisellohna an neih leh neih loh chungchang sawi ho thin.
- Heng te hi chhinchhiah ila, kan chhungkua in nitin emaw kartin emaw a kan ei leh in hi engte nge? Thlai leh thei rah eng ang rawng nei nge kan ei thin? Taksa ngeih tawk kan chhungkua in kan ei in kan in em, Tar leh naupang zual deuh ei leh in tlem bik te an awm em?
- Ei leh in vanga damlo an awm leh awm loh ngaihven.
- Puitling te leh hriselna lama thawk tu ten Naupang ei leh in vanga hrisel lo te an hriat theih dan zawh.
- Naupang tan chaw tha lo leh an that loh dan ziah a tar.
- Nu ten an fate thlaruk an tlin hnuah enge an pek hmasak ber tih leh engtia zingin nge an pek tih hriat a, an chhana ziaka chhinchiah.
- Nitin kan ei leh in ah chakna pai tam chi engte nge awm tih leh chu chu engtinge kan siam thin tih hriat.
- Miin engtinnge ei leh in na atana hman bungbel leh thleng te an tih fai a, an tih ro thin tih te, an sawnbawl dan te en a, hriat tum.
- Chawlh karkhat chhunga nitin kan ei leh in ziah chhuah a, chu chu an rawng mil zel pek a, chhinchhiahna siam.
- Nu in naute thla ruk atlin hnua chaw a pek hmasak ber zawh a a chhanna chu ziaka vawn that a, an thiante hrilh ve leh chhawn tur.
- Nausen leh Naupang tan eng chaw nge tha tih zir a, chu chu a lem nen chiang taka ziah a, a results entir.
- Hengte hi zawh nise, Naute than dan enna chart ah khan naute a thang tha em? Ei leh in tur engtinge an siam thin tih leh engtinge an tih thianghlim thin? Damloh laia ei leh in tur tha engte nge tih hriat tum?
- Naute tan Nu hnute hnek hi engvanga tha ber nge tih Hriselna lama thawktute zawh.
- Naupang ei leh in that loh avanga natna nei te engtinge kan puih theih ang tih zawh.
- Nu, naute hnute pe ngei tute biak a, Naute in Nu hnute an hneka an ngeih bikna te zawh a. Um hmanga hnute pek a that lohnate zawh.
- Naupang ten an aia u zawk te hnenah ei leh in tur alo chhiat palhin engtinge an tih ang? Tih te an zawt thei bawk.
Hriatchian duh nei tan biak pawh theihna. www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
8
8. Rulhut pai chungchanga thuchah sawm te.

- Khawvela naupang sang tam tak te hian rulhut an pai a, an taksa ril kan tih mai ah hian rulhut ho hi an awm ber a, chu chu mihring pawhin kan thil ei kan taksa in, a lo chawr leh dan ber pawh heta tang tho hian ani.
- Rulhut chi hrang Rulpuipui te, Rulhut kawm te, mawngmirh te rulhut pangai te an awm.
- Rulhut hian pumna te, khuh te, khawsik te leh taksa chau ngawih ngawih te a thlen thei.
- Rulhut hi kawchhunga awm a nih avangin hmuh leh hriat a harsa a, achang chuan ek ah pawh hmuh theih a ni.
- Rulhut leh an tui te hi kan taksa ah kawng hrang hrang an kai thei a, chung te chu ei leh in atang te, tui thianghlim lo in atangte leh kelawnga kal vangte in a kai theih.
- Rulhut hlo damdawi hi a to lova, hriselna lama thawktute atangin hmuh mai theih ani a, thlaruk dan ah ei emaw,rulhut pai a zira ei tur te pawh a awm.
- Rulhut tui hi zun leh ek ah an awm ber a, inthiarna reng reng fai taka vawn leh inthiar zawh a sahbawna kut sil ziah tur ani. Naupang zawk te pawh an inthiar zawh ah fai takin in sil dan zirtir hian rulhut lakah min veng thei.
- Inthiar zawha fai taka kut leh ke sil leh, ei leh in tur khawih hma a kut sil leh pheikhawk pum bun hian rulhut kai theihna laka min veng thei.
- Rulhut thenkhat chu Leiah an awm ve a, chuvangin lei khawih zawh ah pawh kut sil zel a tha.
- Thlai tui kan pek pawhin mihring zun leh ek thli ami pek loh tur ani.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Rulhut pai chunchanga naupang te tih ve theih te.

- Rilpuia rulhut pai chungchang thuchah mahni tawng ngei a buatsaih.
- Theih ngilh lo a vawn tlat.
- Chhungte leh naupang dangte hrilhhriat ve.
- Zawhna siamsa te lak a, rulhut chungchang kan hriat dan tik tak, leh ngaihdan dik tak hmuhchhuah/ lantir.
- Rulhut chungchang inziahna chhiar leh ngaihthlak a, chumi hnuah rulhut lo pian dan leh lo inthlahpun te hriat a, Kut sil fai leh pheikhawk bun-in a ven dan te hriat.
- Sikul lamah engtingnge chaw chhumtu in chaw chhum tur a buatsaih dan leh rulhut laka him tura a siam dan hriat.
- Inthiarna pangai tak ah chauh in thiar thin, chu chuan ek atanga rulhut hrit darh tur leh tui leh lei atanga taidarh tur a veng thei.
- Kut fai taka sil thin leh, silhfen pawh fai taka sabawna suk.
- Kan chhungkua ah tu tu in nge rulhut chungchang hria tih zirchian.
- Lemchan hmanga Rulhutpui lem siama, naupang ho in Rulhutpui lemin an ei tur a eisak tur an dang lai lem tih lan.
- Thuziak hmanga ei leh in tur thianghlim tak leh rulhut laka him ngei tura sawngbawl dan tih lan, entirnan a hel ei chi chu fai taka sil te, a chhum chi pawh hmin taka chhum te.
- Kut silna tur tui herhhaw theih, in lam leh sikul lam ami tur neih theih dan tur ruahmanna siam.
- Rulhut darh zel tur venna lam hawi leh Kut sil hun leh silna hmun tur kan hriat theihna tur hla phuah.
- Tlai leh theirah kan ei hma-a fai taka sil a ngaih thu min ti hre chhuak ziah thei tu tur thuziak siam/buatsaih.
- Rulhut darh zel tur ven theih dan ti lang thei lemchanna siam/buatsaih.
- Thuziak kar awl dah khat chi ang siam a, rulhut chungchang kan hriat leh hriat loh ziahna tur siam emaw zawhna leh chhana ang chi tur siam a, engtik-ah nge kut sil tur tih leh, eng hunah nge kut sil tur tih chhanna awm thei tura buatsaih. A hnuaia zawhna te pawh hi hman theih an ni.
- Kan chaw ei hi kan taksa in engtinnge alo hman tangkai? Kan rilpui hi engtia sei nge? Chaw ei atangin engtinnge rulhut kan lo kai thin? Rulhutpui hi engchen a nih ve theih? Rulhut chi engzatnge I hriat? Kan khua leh vengah eng rulhut nge tam ber? Rulhut kan pai leh pai loh engtinnge kan hriat ang? Khawi atangin nge rulhut hlo kan hmuh ang a, tuten nge mamawh? Rulhut in nitin tui engzat nge a neih theih? Rulhut hian kan taksa atang-in chakna (vitamin A) a ei ve reng a, Vitamin A nei tha turin enge kan mamawh? Rulhut note hi Larvea an ti a, Eng rulhut note ber nge vun atanga taksa a lut thin? Rulhut darh zel tur veng turin eng ang inthiarna nge hman tur? Kan sikul in rulhut do ni kan nei em? Kan nei anih chuan engtik ni ang? Engvangin nge rulhut hlo hi a rualin kan ei kher thin? Khawvela naupang engzat vel in nge rulhut pai? Engvanga rulhut darh zel tur ven hi pawimawh nge anih? Kan thil ei pai tawih dan kalhmang hi engtiang chiah in nge a thawh a, engtianga tih in nge rulhut in a huat? Tui alo thianghlim emaw a lo bawlhlawh in emaw engtia tih tur nge? Thlai hian thanglian turin enge an mamawh? Engtinge lei tha, thlai ngeih tawk chiah kan siam ang?
Tui herh haw theihna siam emaw kut silna siam dan emaw Karawl dah khat tur ang chi game siam dan leh thil dang engpawh hriat chian duh tana biak pawhna tur contact www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
9
9. Inhliam leh chetsual theihna laka inven dan sawm (10) te.

- Meichhemna bul vel hi naupang tan hmun hlauhawm tak ani a, mei leh thil zum leh hrim hnaih tir loh tur ani.
- Naupang tan meikhu hip hi a tha lo zual a, damlohna a thlen duh bik.
- Tur lam chi reng reng naupang ban phakah dah lo tur, thei tui um ruak ah tur dah loh tur.
- Naupang an inti kang palh anih chuan, a kang laiah tui leih/ chiah a, a ziaawm deuh tak thleng chiah/nghah tur ani.
- Lirthei leh thirsakawr vanga naupang in hliam hi nitin an awm a, Lirthei bulah fimkhur pui hle tur an ni a, midang himna pawh venpui tho tur.
- Naupang tana hlauhawm thei tur thil chemte, darthlalang keh them, electric hrui te perek leh thir zum ang chi te uluk taka thlithlai thin tur.
- Naupang ten thil te tham entirnan pawisa thir te, kawrkilh te hmuam mai mai an ching a, heng lo pawh thil dang bawlhlawh deuh deuh an ei/hmuam mai thin a, heng hian an thawkna dawt a hnawh theih avangin fimkhur pui hle a tul.
- Tuichhunchuah te, dil bulah te, Lui bul leh tui tlakhlum theihna bulah naupang infiam tir loh tur.
- Sikul leh inlama a tul thut a hman tur hliam leh damlo buaipui na tur atana thil tul hmasa dahna siam tur. Chungte chu Pemthar damdawi te, pem tuamna te, khawsik enna te, lapua, sahbawn, ORS, bakcheh leh thil dangte an ni.
- Hriat chian loh na hmun a i kal reng rengin naupang tana him lo thei a awm em tih thlithlai phawt thin tur.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
Inhliam leh chetsual theihna laka invent na tura naupang te tih ve theih te?

- Chetsual leh inhliam theihna laka inven dan mahni tawng ngei a buatsaih!
- Theihngilh lova vawn tlat!
- Chhungte leh naupang dang te hrilh hriat.
- Tur lam chi hmun him a dah that a, chhinchiah thlap a, naupang ban phak loh leh hmun hima vawn dan tur ziaha tar.
- Inhliam palh an awm a, first Aid Kid hman mai theih tura duan sa dah.
- Inkhualtelemna hmanrua naupang tana him siam.
- Lui ah leh Dil ah tuitla chhanna tur hmanrua hruizen leh thil dang dah.
- Sikul ah First Aid dahna bik siam.
- Naupang himna chungchang inzirtirna hun vantlang huap programme duan/ siam.
- Kan khua leh a chhevel ah naupang tlak hlum theihna khawp tui a awm leh awm loh te enchian a, a awm anih chuan naupangte himna/ tlak hlum theih loh tura siam.
- In lamah engvangin nge chetsualna a thlen thin tih lemchan hmanga entir.
- Kan in leh lo naupang te tana alo him zawk theihna tur ngaihtuah a, chu chu thuziak leh hla emaw lemchan hmang emaw a hmuh theih tura duan.
- Hriselna lama thawk tute hnen atangin in lam leh, sikul lama kan mamawh tur First Aid Kit dil.
- Chetsual thlen theihna hmun te ti lang thei tur thuziak emaw siam a, hmuh theih tura buatsaih.
- Naupangte kawngpui a an him theihna tur atana hmalak.
- Nau kan awm laiin an him theih dan tur ang bera chet zia leh awmdan lantir.
- First Aid chungchang hriat chian ve tum leh a tul huna hmangthiam ve thei mai tura inbuatsaih a, kan chhungte leh thian dang te pawh hrilh hriat.
- Mahni inchhung lama naupang tana thil hlauhawm thei tur zawn chhuah leh chhinchhiah.
- Naupang leh puitling te pawh kan thil zir leh hriatte hrilhchawn.
- Naute thawchham leh thawtha thei lo a an awm in engtia tih tur nge tih zir a, chu chu kan chhungte hrilh chhawn leh.
- Chetsual leh intipalh thlen theihna hmun te chhinchhiah. Entirnan, lirthei tam bikna hmun te, tlak theihna khawpa sang te leh a dangte.
- Inlama intih kan (burn) theihna te hi engte nge? Mi an lo intikang palh a, engtia buaipui tur nge?choka a thil sa leh tui sa lakah naupangte entinnge kan ven ang? Kan khawtlang ah miten naupangte chesual theihna laka him turin hman an la em? Hma lakna a awm anih chuan engte nge/ engtin nge an tih? Engatinge puilting leh naupang lian deuh tawh te ai hian, naute leh naupang zual deuh te hian thawthat theih loh leh thawchham na an neih hma bik? Tui tla chhan kan tum hian engtinnge kan tana hlauhawm si loh hian kan tih ang?
Tuiherh haw mai theih siam dan leh hmun hlauhawm deuh te chhinchiah dan poster te First Aid siam chungchang te kan hriat chian leh zual duh chuan he website ah hian en theih a ni e. www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.
10
10. HIV and AIDS, chungchanga thuchah sawm te.

- Kan taksa hi tha danglam taka siam a ni a, nitin hian natna hrang hrang kan thawk zawngte, kan ei leh in leh thil kan khawih atanga natna kai theihna lakah te min veng thin.
- HIV tih hi natna hrik VIRUS ani a, natna hrik hlauhawm zet mai ani a, kan taksa mahni a invenghim thei pawh a ti chhe vek thei.
- Mithiam te damdawi hmuhchhuah hmangin HIV hlauhawm lutuk kha tih ziaawm ve hret ani tawh a, mahse tumahin a tih damna tak tak an la hmu chhuak lo.
- Hun engemaw chen damdawi tel lova inenkawl ve tawp emaw anih chuan HIV kha AIDS ah alo chang ta thin. AIDS chu natna hrang hrang in kan taksa a tih chauh zual deuh deuh na kha ani.
- HIV hrik hi mita hmuh theih ani lova, thisen leh tuihnang ah te a dam thei. Heng ah te hian HIV a in kai theih, Mipat hmeichhiatna hman atangte, Nu in a naupai ah te, leh thisen atangin.
- Hmeichhia leh mipa inpawlna atang HIV kai lo tura inven dan kawngte chu, 1. Tumah mutpui loh. 2. Kawppui te laka rinawm. 3. Inpawllaia invenna hman te an ni.
- Infiam ho te, chaw eikhawm te, zu in ho te, inkhuah leh inkawih atangin HIV hi a kai theih loh.
- HIV leh AIDS natna vei te hian hreawm an ti thin hle a. Midang ang tho in tanpui leh ngaihsak te, duat leh hmangaih an an ngai a, chutiang bawkin an chhungte pawh. An hlauhthawn thil te, an mangan rukna te sawi pui an mamawh.
- Inrinhlehna neite chuan an mahni leh midang tanpui nan damdawiin ah thisen test tir ngei tur ani.
- Ram thenkhat ah chuan HIV natna vei te hian enkawlna leh tanpuina an dawng thin a. Damdawi chi khat a hming ART (antiretroviral therapy) an ti a, chu chuan an nunna a chelh rei/sei sak thei.
He hriselna thuchah hi damdawi lam thiam ten an endik leh vek bawk a, he website ah hian en theih ani bawk: www.health-orb.org.
Naupang ten an tih ve theih tur leh he thuchah an lo hriatthiam phah ve na tur thil chi hrang hrangte a hnuaiah hian dah ani.
HIV leh AIDS chungchangah, naupang ten enge an tih ve theih.

- HIV leh AIDS chungchang thuchah mahni tawng ngeia buatsaih.
- Theihngilh lova vawn tlat.
- Naupang dangte leh chhungte pawh hrilhhriat ve.
- He natna chanchin in ziahna lehkha hrang hrang lakkhawm a, kan khaw mipui te hnena sem.
- HIV leh AIDS chungchang kan zawhna te chhang tura Hriselna lama thawktute kan sikul lama lo kal ve tura sawm.
- Kan khawtlang ah naupang HIV natna vei an awm chuan tanpuina hrang hrang an dawn theih dan tur ngaihtuahpui.
- Lemchan ’Nunkhawng’ tih thupui hmanga chan a, khawsak leh nun dan fimkhur loh avanga HIV kai theih dan entir.
- Infiamna buatsaiha, HIV hi mipakhat atanga midangin an kai chhawn theih dan leh theih loh dan zawhna siam a, a chhanna pawh “Dik”leh “Dik lo”ti a chhan mai tur chi ni se. ( A tlar tawp ber mi zawhna te hi hman tangkai theih an ni)
- Nun dan kawng zir thar fo. Chu chuan inthian thatna chungchang leh mipat hmeichhiatna kawnga kan rilru put dante tlangtaka sawi chhuahna a siam phah thei.
- Beiseina tih thupuia hmanga lemchan entir a, HIV kan kai lohna tur atan engang nun dan nge pawimawh tih lantir.
- HIV leh AIDS vei ten engang harsatna te nge an neih tih te ngaihtuah pui ve thin ila, puih ve theihna kan nei angem tih pawh ngaihtuah ve thin tur ani.
- HIV vei lema chana midang a vei ve thei awmte hmuh /hriat tum.
- He natna veitu ten harsatna an tawhte leh an thil sawi hrang hrang te ngun taka ngaihthlak sak.
- HIV/AIDS chungchanga kan thil-thiam leh hriat chin hrechiang lehzual tura zawhna leh chhanna buatsaih.
- HIV lam bik zawhna tur sikulah Bawm siam.
- Kan sikul tan bik HIV/AIDS lam in ziahna poster siam.
- Lemchan tawi buatsaiha hmeichhia naupang leh mipa naupang (Meena-I leh Rajeev-a ten an Nu HIV natna vei damdawi ART (Anti-retroviral therapy) la tura an ti lai lem lantir.
- Chhungkua leh sikul lama HIV & AIDS chungchang min hrilhhre tu tur hma la tur pawl bik din.
- Heng te hi zawhfiah ni se, Kan taksa venghim tu hian engtiang chiahin nge hna a thawh ? Eng ang chaw kan nei hian in nge kan taksa venghim tu ti chak a, hnathawk thei a siam? HIV hi engtihna nge? AIDS hi engtihna nge? A lampum hi enge? Miin HIV an vei tih an hriat hian enge an chungah thlen thin? Miin AIDS an vei tawh hian eng dinhmun ah nge an din thin? HIV hi mipakhat in midang ah engtin nge a kai theih darh thin? Engtiangin nge kan in ven ang? Thisen hi engtia test tur nge, engtin nge HIV chu an enkawl thin? Damdawi hmangin engtinnge in nge nu in a naupai ah HIV kai lo tura a ven dan? ART hi engtiangin nge a thawh a, engtik hunah nge lak tur? In thian thatna leh innel-na hian, inngaihzawnna leh chetsualna a thlen thei a, chu chu engtik ah leh engtinnge alo thlen thin? Miin engtin nge condom hi a hman dan tur dik takin an hman theih ang? Kan thiante emaw kan chhungte emaw HIV &AIDS vei te hi hrisel taka an awm reng theih nan entianga puih nge tha ber? HIV/AIDS veite enkawlna tur hmun hnai ber hi khawiah nge a awm?
Infiamna chi hrang hrang heng lIfeline game te Fleet of Hope te leh True or false te leh thil dang hrim hrim hrechiang duh leh enchiang duh dan biakpawhna tur website www.childrenforhealth.org | clare@childrenforhealth.org.